De aardappeleters van Vincent van Gogh

Het is 1885. Rondom een tafel zit een boerenfamilie, die na een harde werkdag, de gerooide aardappels schillen, in een pan gooien, koken en opeten. Het is donker binnen, de lamp boven de tafel verlicht de gezichten, maar legt diepe schaduwen achter de figuren. Het is een sober tafereel. De arbeiders eten een simpele maaltijd. De kwaststreken tonen de grofheid van de figuren, de hardheid van hun handen door het vele zware werk, een verweerd gezicht van het vele buiten werken met wallen onder hun ogen van de vermoeidheid. De bruintinten doen ons herinneren aan het voedsel dat ze eten; de aardappel.

Het is geen realistisch schilderij. Het zijn introspectie, intuïtie, emotie, spontaniteit en verbeelding die centraal staan. Het schilderij probeert geen realistische weergave te zijn, maar met het spel tussen kleur en kwaststreek, de vervormde lichamen en de donkere kleuren vertelt het ons iets over de situatie waarin de aardappeleters leefden.

Het schilderij ademt de armoedige situatie waar de afgebeelde in leven. Het draait veel meer om het gevoel dan wat er afgebeeld staat. Toch is dit nog geen volledig expressionistisch werk. Er wordt teruggegrepen op een populair thema uit die tijd en van Gogh heeft, blijkt uit zijn studies, duidelijk geprobeerd om de figuren zo goed mogelijk te portretteren. Van Gogh wilde bewijzen dat hij een goede figuurschilder was. De vorm staat daarin uiteindelijk nog in dienst van een zeker realisme al schuift het wel wat op en zijn de eerste sporen van zijn latere werk al te zien. Wel is duidelijk dat van Gogh nog niet naar Frankrijk is geweest. Zijn latere kleurrijke palet, beïnvloed door het frans Impressionisme, is nog niet aanwezig. In plaats daarvan kenmerkt het zich door een sobere stijl, die meer met de Haagse school gemeen heeft. Een meer radicale breuk met de werkelijkheid vindt pas later plaats.

Het Brabant uit 1855 was erg arm. De textielindustrie kon de competitie uit o.a Engeland niet bijbenen en de Nederlandse Staat die aanvankelijk vooral een handelsland wilde blijven investeerde weinig in het bouwen van nieuwe fabrieken en het aanschaffen van moderne machines, waardoor Nederland een lange tijd achterblijft. Van Gogh heeft voor dit werk vele arbeiders na getekend en zal ongetwijfeld vele gesprekken met ze gevoerd hebben. Hij moet op de hoogte geweest zijn van hun vaak uitzichtloze situatie.

Dat is precies wat dit schilderij doet, geen opsmuk, geen betere voorstelling dan dat de werkelijkheid is, het onderwerp wordt niet geromantiseerd, maar je ziet de mensen in een nieuw realisme wat daarvoor nog niet voorkwam. Eén die de situatie openbaart zoals die is, dicht bij de ervaring van de afgebeelde mensen. Dit schilderij is in die zin realistischer dan zijn voorgangers die vooral probeerde een soort romantisch verlangen richting het platteland op te wekken, een thema, dat populair was, vooral door de erbarmelijke toestand in de steden. Het schilderij is een belangrijk werk voor van Gogh, maar ook voor ons. Het schilderij legde de eerste stappen voor de verdere bevrijding van de schilderkunst die tot de dag van vandaag doorspeelt.